Montrö Boğazlar Sözleşmesi’ne nazaran, Karadeniz’e kıyısı olmayan ülkelerin kontrata uygun koşulları taşıyan askeri gemileri, 15 gün evvelden Türkiye’ye haber vererek boğazları geçebiliyor ve en fazla 21 gün Karadeniz’de kalabiliyor.
Türkiye’nin İstanbul ve Çanakkale boğazlarında egemenlik haklarını düzenleyen kontrat, aslında boğazlar üzerinde yaklaşık 300 yıldır yürütülen teşebbüslerin son halkasını oluşturuyor.
Batı Avrupa ülkeleri ve Rusya’nın tehditleri doğrultusunda boğazlar siyasetini yenileyen Osmanlı Devleti, Birinci Dünya Savaşı’ndan mağlup çıkması sonucu Sevr Antlaşması’yla boğazların idaresini İngiltere, Fransa, İtalya ve Japonya’nın başı çektiği bir kurula bıraktı.
Kendi bayrağı ve bütçesi bulunan bu kurul boğazların güvenliğini de sağlayacaktı. Lakin Türk ordusunun Kurtuluş Savaşı’nı kazanmasıyla Çanakkale ve İstanbul boğazlarının denetimi 1923’te Boğazlar Sözleşmesi’yle Milletler Cemiyeti’ne bağlı Türkiye başkanlığındaki Milletlerarası Boğazlar Komitesi’ne devredildi.
Barış vaktinde sınırlama olmaksızın askeri ve ticari gemi geçişine müsaade verilen bu devirde, Türkiye’ye yalnızca savaşta kısıtlama uygulama hakları tanındı.
Silahlanma yarışının başlamasıyla kaideler değişti
Kelam konusu komite, boğazların askerden arındırılmasını da öngörüyordu. Bu durum Türkiye’nin egemenlik haklarını kısıtlarken, savaş devirlerinde savunma manasında da bir zafiyet oluşturuyordu.
Bilhassa 1930’larda tekrar başlayan silahlanma yarışı, kurulun oluşturulduğu periyodun kurallarının ortadan kalktığını gösteriyordu.
Memleketler arası sistemdeki kutuplaşmadan istifade edip harekete geçen Türkiye’nin boğazların statüsünü değiştirme atılımına, 1936’da İngiliz Dışişleri Bakanlığı, “Türkiye’nin Boğazlar Mukavelesi’nin değiştirilmesi ile ilgili isteği haklı kabul edilmektedir.” açıklamasıyla takviye verdi.
İngiltere ve Balkan Antantı ülkelerinin takviyesiyle 22 Haziran 1936’da İsviçre’nin Montrö kentinde Türk boğazlarının statüsünü değiştirecek konferans toplandı. Konferans 20 Temmuz 1936’da Türkiye’nin egemenlik haklarını iade etti ve Montrö Boğazlar Kontratı imzalandı.
Kontrat, 9 Kasım 1936’da yürürlüğe girdi.
Kıyıdaş olmayan devletlerin savaş gemileri Karadeniz’de 21 günden fazla kalamıyor
Montrö’ye nazaran, Karadeniz’e kıyıdaş olmayan devletlerin askeri gemileri ile bunlara yardımcı deniz araçları, kontrat kaidelerini yerine getirmek kaydıyla boğazlardan serbestçe geçme hakkına sahip.
Kontratta geçiş için belirtilen koşulların başında ise gemilerin tonajı ile Karadeniz’de kalış müddetleri üzere sınırlamalar bulunuyor.
Türk Boğazlarından bir gün içinde geçecek askeri gemilerin kıyıdaş olsun ya da olmasın toplam tonajının 15 bin tonu aşmaması gerekiyor.
Mukavelede uçak gemilerine ait bir unsur bulunmazken, bu gemiler yapıları gereği uygulanan tonaj sonunu aştığı için boğazlardan geçerek Karadeniz’e giremiyor.
Prensip olarak, yabancı ülke denizaltıları Türk boğazlarına giremiyor. Kıyıdaş ülkeler ise sipariş edilmiş denizaltılarını teslim almak ya da tamire göndermek ve getirmek için boğazları kullanabiliyor.
Mukaveleye nazaran, ne sebeple olursa olsun Karadeniz’e kıyıdaş olmayan ülkelere ilişkin savaş gemileri bu denizde 21 günden fazla kalamıyor.
15 gün evvelce bildirimde bulunmaları tercih ediliyor
Montrö’ye nazaran tüm ülkeler Türk boğazlarını geçmeden evvel Türkiye’ye geçiş günü, rota, Karadeniz’de kalış mühleti üzere bilgileri içeren ön bildirim yapmak zorunda.
Ön bildirimin mühleti Karadeniz ülkeleri için 8 gün iken, kıyısı olmayan ülkeler için bu müddet en az 15 gün olarak uygun görülüyor.
Ayrıyeten Türkiye’ye verilen bilgilerde bir değişiklik meydana gelirse, durumun geçişten en az 3 gün evvel Türkiye’ye bildirilmesi gerekiyor.
“İnsancıl bir amaç” için ön bildirim kaidesi gerekmiyor
Kontratın 18. unsuruna nazaran, Karadeniz’e kıyıdaş olmayan devletler, bu denize “insancıl amaçla”, ön bildirime gerek olmaksızın savaş gemisi gönderebiliyor.
Bununla birlikte, insancıl emelle gönderilen savaş gemilerinin tonajının 8 bin tonu geçmemesi gerekiyor.
Montrö Boğazlar Sözleşmesi’ne nazaran ticaret gemileri ise yükleri ne olursa olsun boğazlardan özgür halde geçebiliyor.
Yabancı askeri gemilere tonaj sınırlaması
Montrö Mukavelesi, Karadeniz’deki askeri varlığın yoğunluğunu da düzenleyen kararlara sahip.
Karadeniz’e kıyıdaş olmayan ülkelerin burada birebir anda bulundurabileceği gemilerin toplam tonajı 45 bin tonu, kıyıdaş olmayan tek bir ülkenin ise 30 bin tonu aşamıyor.
Savaş devrinde Türkiye geçişleri durdurabilir
Savaş vakitlerinde ise Türkiye’ye askeri gemi geçişi uygulamalarında kısıtlama hakkı tanınıyor. Buna nazaran Türkiye savaşta değilse, askeri gemiler barış periyodundaki koşullarla boğazları geçebiliyor.
Türkiye savaştaysa ya da savaş tehdidi hissediyorsa savaş gemisi ve askeri yardım gemilerinin geçişini engelleme hakkına da sahip.