Hilal SARI
ABD ve Avrupa Birliği tarafından daha evvel reddedilen “COVID-19 aşılarında patentlerin istisnai halde kaldırılması” teklifinin kabul edilmesi artık daha mümkün bir ihtimal. Zira ABD Lideri Joe Biden ve akabinde Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin de Dünya Ticaret Örgütü’nün fikri mülkiyet kurallarında COVID-19 aşıları için istisna yapılması teklifini desteklediğini duyurdu. Putin’den de dayanak gelmesinin akabinde teklife şimdiye kadar karşı çıkan AB’de de Avrupa Komitesi Lideri Ursula von der Leyen “COVID-19 aşılarında patent istisnasını tartışmaya hazırız” açıklaması geldi. İtalya Dışişleri Bakanı von der Leyen’in açıklaması öncesinde Facebook sayfasından “İtalya patentlerin askıya alınmasını destekliyor, Avrupa bu fırsatı kaçırmamalı ve hamasetli olmalı” demiş, birliğin idaresine seslenmişti.
Patent açıklaması sonrası Financial Times’a konuşan Dünya Sıhhat Örgütü Genel Yöneticisi Tedros Adhanom Ghebreyesus’un tabirleriyle “Bu karar COVID-19’la çabada tarihi bir an.” Ghebreyesus “Şaşırmadım” diyor ve Lider Biden hükümetinden bunu aslında beklediğini tabir ediyor.
Sputnik V aşısının ortalarında Türkiye’nin de olduğu birçok ülkede üretimine zati müsaade veren Rusya’da ise Putin, ülkenin koronavirüsle çaba çalışmalarından sorumlu Başbakan Yardımcısı Tatyana Golikova’ya COVID-19 aşılarının fikri mülkiyetinin kaldırılmasını desteklemeye hazır olduklarını söyledi ve Avrupa’dan gelen bu hususla ilgili teklifleri inceleme talimatı verdi.
Ekim 2020’de önerilmiş, ABD ve AB reddetmişti
Hindistan ve Güney Afrika Ekim 2020’de DTÖ’de fikri mülkiyet kurallarında COVID-19 aşıları için istisna yapılmasını talep etmiş, 60’tan fazla ülke bu teklife dayanak vermiş, lakin yüksek gelirli ABD ve AB üzere ekonomiler teklife şimdiye kadar -ilaç şirketlerinin Ar-Ge çalışmalarını olumsuz etkileyeceği ve bir işe yaramayacağı gerekçesiyle – karşı çıkmıştı. Her yıl olmamız gerekebilecek ve birçok ülkenin şu anda vatandaşlarına fiyatsız halde sunduğu COVID-19 aşılarında ABD ve Rusya’nın da dayanağıyla patentlerin pandemi mühletince süreksiz olarak askıya alınması, dünyanın COVID-19’la çabasını tarihi bir dönüm noktası olabilir. Zira dünyanın bir yarısında aşılama kampanyalarının da tesiriyle yine açılmalar başlıyorken, bilhassa Hindistan ve Brezilya üzere düşük ve orta gelirli ekonomilerde pandemi hala güçlü seyrini koruyor.
G20 19 milyar dolar verebilir
G20 taslak bildirgesine nazaran, 21 Mayıs’ta Roma’da gerçekleşecek G20 Sıhhat Zirvesi’nde dünyanın en büyük 20 iktisadının, DSÖ’nün COVID-19 aşı, tedavi ve testlerinin nasıl yapıldığına ait bilgilere erişimi hızlandıran ACT platformunun finansmanına dayanak vermesi bekleniyor. Nisan 2020’de kurulan platformun işler hale gelmesi için hala 19 milyar dolar finansman açığı olduğu biliniyor.
İlaç şirketleri bu işe çok sevinmedi
Şimdiye kadar bu hususa asla sıcak bakmayan ilaç kesiminden ise “aşı üretiminin artmasını sağlamaz” açıklamaları geliyor ve halka açık olan üreticilerin paylarında sert düşüşler yaşanıyor. Yeni varyanta karşı da tesirli bir aşı geliştirmekte olan ABD’li Moderna dün Biden açıklaması sonrası “patentlerin askıya alınmasının arzı 2021 yahut 2022’de artıramayacağını” söyledi. Şirketin paylarında çarşamba ve perşembe açılış öncesi (bkz. Tablo) yaşanan düşüş %12,5. Tarihte birinci mRNA aşısını üreten BioNTech’te ise kayıplar yüzde 25’i buldu. Yakın vakitte ABD’de onay almayı bekleyen Novavax’ta iki günlük düşüş %14. Çin askeri araştırmacılarla birlikte aşı geliştiren CanSino Biologics tek bir günde (dün) %14 düştü. BioNTech’in Çin satışlarını yapmak için anlaşan Fosun Pharma’da da bir günde %14 düşüş görüldü. Sıhhat yatırımları yapan OrbiMed Advisors ortaklarından Sven Borho, FT’ye yaptığı açıklamada “Uzun vadeli bir kaygı var, bugün COVID-19, yarın öteki bir kriz, bir bakmışsın kanser ilacının patentinin de askıya alınabileceğinden telaş ediyorlar” değerlendirmesini yapıyor. Borho ilaç şirketlerinin telaşlarının tersine bunun yalnızca COVID-19 aşıları ve global sıhhat krizini yönetmek maksadıyla sonlu bir istisna olacağı görüşünde. Kesimde en son bu boyutta bir ihtilaf, 1990’lı yıllarda HIV ilaçlarının çok kıymetli olması nedeniyle Brezilya ve Güney Afrika’nın ortalarında olduğu kimi ülkeler ve ilaç üreticileri ortasında gerçekleşmişti.