Ekonomist Ali Ağaoğlu ve gazeteci Hakan Güldağ Talih Sohbetleri’nde bu hafta hiperenflasyon tatışmalarını ele aldı. Güldağ son göstergelere ve artırımlara değinerek beklentilerde devam eden bozulmaya işaret ederken, Ağaoğlu, enflasyonun büsbütün denetimden çıkma riski bulunduğunu vurguladı.
Güldağ iktisatta irili ufaklı sarsıntıların ‘yüksek şiddetli, yıkıcı bir sarsıntıya dönüşebilir’ tasası yaşattığını lisana getirirken, Ağaoğlu Türkiye’nin ‘ağır çekim’ bir kriz yaşadığını tabir etti. Dolar/TL’de şok bir dalga beklemediğini belirten Ağaoğlu, petrol ve altın fiyatlarında yükselişin sürebileceğini söyledi.
Güldağ: Enflasyon beklentilerinde maalesef rastgele bir güzelleşme emaresi yok. İTO datalarına nazaran İstanbul’un enflasyonu yüzde 87,35 ile 24 yılın tepesinde. TÜİK’in bugün açıklayacağı manşet enflasyonun da mayısta yüzde 75’i aşması bekleniyor. Sebze-meyvede biraz gerileme olsa da neredeyse her hafta artan akaryakıt fiyatları, devam eden doğalgaz ve elektrik artırımları… Ayrıyeten, Avrupa’nın kararı sonrası bu yıl ‘ucuz petrol’ beklentisinin ortadan uygunca ortadan kalkması… Özetle, pandemi sonrasında Rusya-Ukrayna savaşı, hammadde, güç ve besin fiyatlarının süratle yükselmesi meçhullüğü ve karmaşayı artırıyor. Dışarıda Fed başta enflasyonla nasıl çaba edildiği belirli de, bizim nasıl gayret ettiğimize ait bir berraklık yok. Gerçek yanlış, üzerine çalışılan kira kontrollleri düzenlemesi şimdi gelmedi. 1,5 aydır enflasyona endeksli tahvil konuşuluyor. Ondan da ses yok.
Ağaoğlu: “Enflasyona endeksli tahvil çıkaracağım” dediğin anda enflasyonu kabul ediyorsun. Ancak onunla çaba etmek yerine varlığı üzerine bina inşa ediyorsun. Nasıl bir şey gelecek hala bekliyoruz. Harika bono diye bir şey olmayacağını anladık. Daha evvelce var olan enflasyona endeksli tahvilin bireylere satılan bir hali olacak. Yani şirketlere satılır mı, satılmaz mı bilmiyorum lakin bankalara satılmaması gerektiğini düşünüyorum. Zira bankalara satılırsa bankaların olağanda piyasadan alabileceğinden daha da güzel getirili bir tahvile kavuşur. Bunun yeniden Merkez Bankası’na teminata verip tekrar borçlanıp tekrar ekstra para kazanma ihtimalleri var. Bankalar para kazanmasın demiyorum alışılmış ki lakin karşılığında bu paranın geldiği kaynak Hazine. Hazine de bu faizi bizim vergilerimizle ödeyecek. Bizde de herhalde Fed’in kusuru üzere süreksiz diye düşünülüyor ki gayret yalnızca kelamda kalıyor. Özde gayretle ilgili net olarak hiçbir şey görmüyoruz.
Güldağ: Yalnız biz işi ağırdan aldıkça sorun da derinleşiyor. Bariz iktisat potikası kusurları ile birleşince, global fiyatlar TL’nin yine kıymet kaybetmesine yol açıyor. Kuru tutuyoruz diyorduk, o da olmadı. Kur 16.50’yi zorluyor. Gerçi mikro idare ve müdahaleler ile pek oraya müsaade verilmemeye çalışılıyor ancak piyasa da daima test ediyor. Beştepe’de bir iktisat doruğu yapıldı. Ne konuşulduğuna ait bir açıklama yok. ‘Herhalde minimum fiyata artırım gelecek’ diye konuşmalar var. ‘Enflasyona endeksli tahvil görüşülüyor’ diyenler var. Sonuç itibariyle siyasetler sıkıştı. Yanılgılar da motamot devam ettiğine nazaran, enflasyonda bir platodan ötekine süratli sıçramalar da devam edecektir. Sen bir orta “İpin ucunu bırakırsak iş hiperenflasyona hakikat da gidebilir” demiştin. ‘Venezuela üzere oluruz’ demiştin. Maazallah o kelamların geliyor aklıma.
Ağaoğlu: Özde bir gayret görmediğimiz için enflasyon durmuyor. Makûs tarafı, enflasyon beklentileri çok bozulduğu için nereye çıpalayacağınızı da bilemiyorsunuz. Merkez Bankası beklenti anketi 46,50 çıkıyor, vatandaşın enflasyon beklentisi 80 oluyor. 90’lı yıllarda kronik bir enflasyon vardı, yüzde 70 ortalamayı 13 yıl sürdürdük. Lakin o hayatımızın bir kesimiydi. Maaşlar, gelirler ona nazaran güncelleniyordu. Az çok onla birlikte geriden de olsa bir alışma periyodumuz vardı. Şu anda maaşlar güncellenemiyor ve fiyatlar artmaya devam ediyor. Yoksulluk hududu inanılmaz biçimde artmış durumda. Beklentilerin bozulması çok kritik bir sorun ve hiperenflasyon düzeyine çıkmamız neredeyse an problemi. Ondan da geri döndürmeniz için çok ancak çok sert önlemleri çok uzun mühlet almanız gerekiyor.
Güldağ: Olağan bir de dışarıdan gelen tesirler ve riskler var. Az evvel de dediğim üzere ‘ucuz petrol’ bizim için hayal olacak güya. Bu durum işimizi yeterlice zorlaştıracak.
Ağaoğlu: Avrupa Birliği neredeyse yüzde 90’a varan Rusya’dan gaz ithalatını yılın sonuna kadar bitirmeye kararlı. Bu alışılmış ki petrol ve doğal gaz fiyatlarını etkiledi. Tedarik sorunu ortaya çıkardığı için risk artıyor. Buna bir de Çin’in koronavirüs tedbirlerini gevşetmeye başlamasının yaratacağı talep beklentisi de eklenince Brent petrol 120 dolarların üzerine çıktı. Benim “hani inse inse 85’e güç iner” dediğim sayı artık 95 oldu. 95 doların altına bu yıl kolay kolay inemeyiz.
Güldağ: Güç tarafında yeni meşakkatler bizi bekliyor üzere görüyorum. Son kaynak limiti 1 Temmuz’da geçerli olmak üzere sanayi ve ticarethaneler için 1 milyon kilovat saate kadar düşürülmüş vaziyette. Bu limitin üzerini kullanmak isteyenler ikili mutabakat yapacak. Değişik bir şey duydum; güç üreten gemiler var. Pakistan’da Angola’da oluyordu. Onlardan kiralamışız. Güç tarafında önemli bir gol yiyebiliriz yakında. Sahiden uyumda eksiklik var. Beştepe doruğunu onun için açtım. Tahminen de hükümetin daha fazla bir ortaya gelip bunları masaya yatırması lazım. İktisat, seçim olacak diye günlük yönetim edilmek zorunda değil diye düşünüyorum.
Ağaoğlu: Geçen hafta söylediğimi tekrar edeceğim. Faizleri denklemeden sonuç almak sıkıntı. Bunu yapıp, sonra enflasyonla gayret ediyoruz dememiz lazım. Para ve maliye siyasetleri uyumlu hale getirilmeli. Bu sübvanse edilen faizlerle maalesef biz bir yere varamayız. Kısa vadeli tahlil üzere görülüyor fakat uzun vadeli ahlaki erozyon yaratıyor. Bu ortamda seçim yapıldı ve Sayın Cumhurbaşkanı tekrardan misyona geldi diyelim. İşi seçildikten sonra da sıkıntı. Tekrardan siyaset değişikliği yapması gerekiyor ki işimiz kolaylaşsın. Seçimden sonra iktisat siyaseti değiştirilecek diye düşünüyorsak bugün neden yapmıyoruz? Büsbütün denetimden çıkma ihtimali olan bir enflasyonla karşı karşıyayız. Zira bunun karşısı Venezuela, Arjantin.
Güldağ: Bu mümkünlük beni korkutmaya başladı. “Türkiye’de muhakkak istikrarlar var, o kadar da değil” denebilir lakin işler âlâ gitmiyor. Vatandaş ve çalışan cephesinden bakıyorum; iş barışını da bozabilecek bir ortamın geliştiğini görüyorum. 2018’den bu yana bir fakirleşme var.
Ağaoğlu: Ben ona 2015 diyorum bu ortada.
Güldağ: Birinci çeyrek büyüme bilgileri de ortaya koyuyor. Ücretlilerin GSYH içindeki hissesi 2020 birinci çeyrekte yüzde 39,1, 2021 birinci çeyrekte yüzde 35,5 ve artık 31,5. 3 yıl içinde 8 puan gerilemiş. Bu az buz bir şey değil. Misal tablo İSO 500’de de var. Faaliyet karı yüzde 139 artarak 342 milyar liraya çıkmış lakin ödenen fiyat ve maaşların hissesi 2014’te yüzde 57,5 iken 2021’de yüzde 32,2’ye inmiş. Yani 2014’ten geçen yıla 25,3 puan gerilemiş vaziyette. Hissedilmeyen bir büyüme.
Ağaoğlu: Toplumun refahına yansımayan bir büyüme. Büyüme berbat bir kriter ve amaç. Kalkınma gaye olmalı. Kalkınma, büyümenin bütün topluma yayılmış halidir. Siz belirli kesimleri sübvanse ederek destekleyerek orayı büyütüyorsunuz. Kar ediyor, para kazanıyorlar. Onu toplam Gayri Safi Ulusal Hasıla içinde büyüme olarak herkese anlatıyorsunuz lakin toplumun geniş bir kesiti hem o büyümeden nemalanmıyor hem de hiç hissetmiyor. Bu da kalıcı bir yoksullaşma manasına geliyor.
Güldağ: Aslında toplumun refahını artırmak için herkesin gelirini de tıpkı vakitte artırmak gerekmiyor.
Ağaoğlu: Aslında harcanabilir gelirini artırmamız gerekiyor. Ömür maliyetlerini düşürücü işler yaparak bunu sağlayabilirsiniz. Mesela ulaşım masraflarını, ısınma, elektrik, su masraflarını azaltarak harcanabilir geliri yükseltebilirsiniz. Bunu kamuyu ya da şirketleri ziyana uğratarak yapmanız da gerekmiyor. Daha uygun yöneterek maliyetleri aşağıya çekerek sağlayabilirsiniz. Kolay olarak güçte hedge süreçleri yaparak, riskten korunma süreçleri yaparak yahut uzun vadeli mutabakatlara girerek bunları yapabilirsiniz. Birtakım ülkelerin atabildiği adımlar bunlar. Maliyeti aşağı çekerseniz harcanabilir gelir artar.
Güldağ: Güç faturamız cari açığı da artıracak. Cari açığımızın arttığı bir ortamda kurda önemli bir baskı bekler misiniz?
Ağaoğlu: Kur tarafında şok usulü bir baskı beklemem. Buna neden olabilecek yabancı yatırımcıların çok büyük bir kısmının piyasalara ulaşımını engelledik. İçerden gelebilecek baskıları da görece kamu eliyle bir formda yönetiyoruz. Yönetiyoruz kısmını tırnak içinde söyleyeyim. Burada sorun şu: Biz fonlayabildiğimiz sürece cari açık veririz. Yeni mal ve hizmet alabilmemiz için borçlanmamız gerekiyor. Yurtdışından borçlanma maliyetimiz yüzde 10’a dayandı. Akreditif tarafında düşüncelerimiz devam ediyor. Kur tarafında bu türlü büyük bir şok, zıplama biçimi bir şey görmeyeceğimizi düşünerek ben sorunun ödemeler istikrarı tarafında ortaya çıkacağını düşünüyorum. Şimdilik turizm geliriyle bir formda aşılacağını umuyoruz. Lakin dönem bitip, güç fiyatları da üstte kalmaya devam edince işimiz zorlaşır. Sürdürülebilir bir basamakta olduğumuzu düşünmüyorum.
Altında 1840 düzeyi belirleyici olacak
Güldağ: Altın ve gümüşte bir hareketlilik gördük, trend değişikliği bekler misin kısa vadede?
Ağaoğlu: Gümüş 22’lerin, altın 1850’lerin üzerine çıktı, hatta 1860’lara kadar geldi. Güzel bir toparlanma oldu. Altın 1900’lerin üzerine atar kendini diye düşünüyorum. Fakat Amerikan 10 yıllık tahvillerinde o denli çok majör kalıcı bir düşüş olmadı. Tekrar yükselince altın biraz örselendi. Bu hafta 1840’ın üzerinde kapatırsak, toparlanma devam edebilir. Fakat çok majör, sert yükseliş beklemiyorum. Zira enflasyonun kalıcı olmadığı izlenimini oluşturma ismine bedelli metaller tarafında hafif manipülatif bir dünya görüldüğünü düşünüyorum. Bunu şimdi daha kanıtlayabilmiş değilim fakat iki sohbet öncesinde konuşmuştuk. Londra’da da emsal izlenimler var. Onun için 1840 düzeyinin üzerinde kapanırsa biraz üst gitme ihtimali artacak, aksi takdirde sallan yuvarlan gideceğiz bu türlü.
‘Ağır çekim’ kriz yaşıyoruz
Güldağ: Türkiye iktisadı benim çok fazla şahit olmadığım bir usulde gidiyor. Lakin alışagelmiş olan da şu: Ekseriyetle bir şeyler birikir, süratli bir halde bir noktaya ulaşır. Sonra ‘deniz bitti’ deriz, akabinde bir toparlanma başlar.
Ağaoğlu: Dur, kalklarla yürümüyor işler. Biz her 10 yılda bir dur, kalk yapıyoruz. Lakin düzeyimiz aşağıya iniyor. Borsaya bakın. Dolar bazında 5,1’den 1,25’e düşmüş. Lakin 1,25’ten 1,70’e çıktığında, yüzde 50 artmış üzere görüyoruz. Hayır, evvelce 5,1 dolar seviyesindeydik. Yani her seferinde önemli yoksullaşarak ‘dur’ları yaşıyoruz aslında.
Güldağ: Yaşadığımız döngü biraz farklılaştı. Evvelden 7 büyüklüğünde zelzelesi yaşıyorduk. Ondan sonra toparlanıyorduk. Artık ise 3,5, 4, 4,5 şiddetinde daima zelzeleler yaşıyoruz. Bunlar ne vakit büyük bir zelzeleye dönüşecek sorusu soruluyor? Sapanca’da düzenlediğimiz Dönüşen Dünyada Liderlik Zirvesi’nde de ‘belirsizlik’ şikayetleri sıkça lisana getirildi. Beklentiler, ‘daha ne kadar kötüleşecek’ üzerinden şekilleniyor.
Ağaoğlu: Biraz ağır çekim kriz yaşıyormuşuz üzere bir his var içimde. O yüzden senin dediğin 3, 4 şiddetindeki zelzeleleri çok büyük bir zelzele üzere hissetmiyoruz. Lakin bina her geçen gün dayanıklılığını kaybediyor.