Hüseyin GÖKÇE
Yuvarlak Masa’nın bu ayki konuğu Ankara Sanayi Odası (ASO) 33 numaralı Hazır Yemek Sanayi Komitesi oldu.
Komite üyeleri, kamu kurumlarının ve okulların kapalı kantin ve yemekhanelerinden kira alınmasının bölümü güç durumda bıraktığını belirtirken, kısa çalışma başta olmak üzere istihdama yönelik verilen dayanakların, en azından yılbaşına kadar uzatılmasını istediler. Dal temsilcileri geçen yıldan bu yana maliyetlerde yaşanan yüksek oranlı artışları, ihalelerde yemek fiyatlarına yansıtamamaktan yakındılar.
“İstihdam dayanakları yılbaşına kadar devam etmeli”
Emre Güner -24 Yemek İdaresi Ticaret Ltd. Şirket Müdürü: Hazır yemek dalında 20 yıldır faaliyetteyiz. Yüklü olarak eğitim kurumlarına hizmet veriyoruz. Dalımızın yaşadığı sıkıntılar yıllardır devam ediyor. Bu meselelerin üzerine artık pandemi ile birlikte daha büyük kasvetler eklendi. Firmaların ve kamu kurumlarının uzaktan çalışmaya, okulların uzaktan eğitim sistemine geçmesiyle birlikte, hazır yemek dalının kapasitesi yüzde 50’nin altına geriledi. Bilhassa MEB okulları ve üniversitelere hizmet veren firmalarımız büyük zorluk içine girdiler. Dayanaklar pandemi öncesi ciro ile karşılaştırılarak verilmeli. Her ne kadar olağanlaşma başlasa da, olay sayılarının artmasıyla birlikte tekrar kısıtlamalar başladı. O yüzden kısa çalışma ödeneği, fiyatsız müsaade dayanağı ve nakdi fiyat dayanağının sene sonuna kadar, belli kriterlerde devam etmesi gerek. Firmaların 2 yıl evvelki cirolarını bugünkü cirolarıyla karşılaştırıp, kayıp yaşayan firmaların bu dayanaklardan yararlanmaya devam etmeleri sağlanmalıdır
“Tabak maliyetleri çok arttı”
Bu devirde kesimin bir öteki sorunu da girdi maliyetlerinde olan yükseliş. 2020 tüketici fiyat endeksi %15, üretici fiyat endeksi ise %25 olarak gerçekleşti. Yalnızca tabak maliyeti üzerinden yapılan hesaplamada artış 2020’de %30’un üzerinde. Eser bazında baktığımızda ise ayçiçek yağı örneğindeki üzere %100’ü bulan artışlar var. Hazır yemek hizmeti veren firmalar, besin fiyatlarındaki bu yüksek artışlar nedeni ile büyük eza yaşıyor.
“Bakanlık daha geniş bilgi vermeli”
Pandemi periyodunda işten çıkarma yasağıyla ilgili kimi sıkıntılar var. Kısa çalışmadaki personellerin kıdem tazminatı hakkı nasıl pahalandırılacak? Kısa çalışmada geçen mühletlerin kıdem tazminatı ve yıllık müsaade hak edişi bakımından nasıl değerlendirileceği mahkemelere taşındı. Çalışan ve patronlara uygulama hakkında Aile, Çalışma ve Toplumsal Hizmetler Bakanlığı’nın bilgilendirme yapması yararlı olacaktır. “Fesih yasağı mahkemeleri uzun müddet meşgul edecek” İşten çıkarma yasağı ile ilgili de iki tarafl ı sıkıntılar bulunuyor. İşten çıkarma yasağına, İş Kanunu’nun 25/2 hususu istisnasının getirilmesi yüzünden haksız yere işten çıkarmalar oldu. Çalışanlar de kıdem tazminatlarını alabilmek için çeşitli münasebetler göstererek kısa çalışma devrinde haklı fesih sistemine başvurup, dava yoluna gidiyorlar. Fesih yasağında bu boşluklardan kaynaklanan sıkıntılar mahkemelerimizi uzun bir mühlet meşgul edecek. Birçok firma KGF kredisi kullandı lakin bilhassa şimdi ivme kazanamamış bölümlerde taksitlerinin ödenmesinde dahi büyük zahmet yaşanıyor. Kredilerin geri ödemesinin, makul faizle ertelenmesi lazım. Halbuki erteleme yapan bankalar aktüel faiz oranları ile erteliyorlar.
Kira kontratları özel hukuka tabi olduğu için pandemi periyodunda bu hususta bir şey yapılamadı. Birçok mukavele mahkemeye taşındı. Kamuya ilişkin işyerlerindeki kira kontratlarının uygulamalarında farklılıklarla karşılaşıyoruz. Birtakım kamu üniversiteleri idare kararı alarak kapalı olduğu devir boyunca kira almazken, kimi kamu üniversiteleri ise bu devirde kira talep etmeye devam ediyor. Yüz yüze eğitim başlayana kadar kira alınmaması ve bu uygulamanın tüm kamuya ilişkin üniversitelerde emsal biçimde uygulanması için bir çalışma gerekiyor.
“Bankalar yasağa karşın takip sürecine başladı”
Yıldız Yemek Sanayi ve Ticaret Ltd.Şti Şirket Müdürü Adnan Keskin: Bölümde yaşadığımız sıkıntıların tahlili emeliyle çok sayıda bürokrat ve bakan yardımcılarıyla görüşmeler yapıyoruz. Meğer bakan yardımcısı dahil görüştüğümüz kimsenin meselelere yönelik yorum yapma yetkisi ve kabiliyeti yok. Finansman değerli bir dert olarak duruyor. İktisat idaresi bankalara, ‘işletmelerin üzerine gitmeyin, takibe atma mühletini uzatın’ dedi. Lakin bankalar bunu yapmadı. 90 günlük müddet dolar dolmaz takip süreçlerine başladılar, yani firmaları yok etmeye başladılar. Teminat olmayınca saldırıyorlar. Birtakım özel bankalar, faizde tefecilerle tıpkı noktaya geldiler. Taksit mühletinin sonunda, ödeme yapamayanlara çok yüksek faiz bindirerek tebligat yapıyorlar. Haciz gönderiyorlar. Bizler emek ağır bölümde, çok sayıda istihdam yaratıyoruz. Kapalı olan işletmeler, faturalarını nasıl ödeyecek? SGK primlerini nasıl ödeyecek? 1 yıldır fatura kesemeyen beşerler var, borçlarını nasıl ödeyecekler? Bankalar hazır yemek dalını, en riskli dal olarak kabul ediyor. Ülkenin olağana döndüğünü münasebet göstererek, yapılandırma ve ek krediye girmiyorlar. Neremiz olağana döndü? Hadise sayısında dünyada ikinciyiz, günlük meyyit sayımız 300’ün üzerinde.
Bir de iş davaları problemi var ki, iş mahkemelerinin aldıkları kararlarla işletmeleri batıracaklarını bilmelerini istiyorum. İşletme battığında nasıl emekçi çalıştıracak? Davalarda zalimce patronları hatalı gösteriyorlar.
O denli kararlar var ki, personel günlük 22 saat çalıştığını söylüyor, ona nazaran ihbar, kıdem hesaplanıyor. Üstelik bu dava Yargıtay tarafından da onaylanıyor.
Böylesi gelişmeler ve pandemi sebebiyle yemek bölümünde iş barışı bozuldu. Personellerimizle yolda karşılaştığımızda selamlaşamıyoruz. Elinde silahı olsa neredeyse bizi vuracak. Yaşanan meşakkatleri, bankalara, enfl asyona, pandemiye değil patrona çıkarıyorlar.
“İnşaat firmaları yemek ihalelerine girmeye başladı”
Artık bir üniversite ile çalışıyorsunuz, okul kapalı olduğu halde idare kirasını istiyor. Koskoca profesör, kapalı kantin için aylık bin liralık kiranın ödenmesi gerektiğini söylüyor. Üstelik ödemezseniz, yıllardır oraya yaptığınız yatırımı da gerinizde bırakarak çıkmak zorunda kalıyorsunuz.
Öteki bir husus ise artık kamu ihalelerini asıl işi yemek olan firmalar almıyor, bunların yerine inşaat firmaları, güç firmaları alıyor. Kamu kurumlarının iş verirken yeterliliğini ölçmeleri lazım. Yıllardır bu işe emek veren, yatırım yapanlarla, hayatında bu işi hiç yapmamış olanları başka tutmalılar.
Yemek Sanayicileri Derneği’ni, maliyetlerin düşürülmesi, ucuz mal temin edilmesi üzere gayeleri yerine getirmesi için kurmuştuk. Bunu büyük ölçüde de sağladık. Tarım Bakanlığı’nın merdiven altı işletmeleri engellemesi gereken heyeti bize gelip bu firmaları bildirmemizi istedi. Yani bunu çözmekle sorumlu olanlar gelip bizden muhbirlik yapmamızı istediler. Şu anda iktisadın yüzde 40’ı esasen kayıt dışı. Bilhassa muhakkak bölgelerde kayıt altında hiç bölüm yok.Sektörümüzde birtakım işleri rahatlıkla yapabilirsiniz lakin ne yaparsanız yapın fiyatı düşüremezsiniz. Bir sefer işçi sarfiyatı en az yüzde 20, kimse bundan aşağı mal edemez. Lakin, bununla ilgili meslek odalarının idaresinde olup da yemek tüccarlığı yapan, mevkisini kullanıp firma kontağı yapanlar var. Ben 30 yıldır bölümün içindeyim, 30 yıldır daima toprak yolda patinaj yapıyoruz, hiç mi asfalta çıkamayız biz? Kesimin 10 meselesinden 9’u çalışanlarla ilgili, kalanı da banka ve finans kaynaklı. Kamu ihalelerinde, torbacı diye tabir ettiğimiz, kendisini mafya üzere gösterenler çok oluyor. Bunlar ihaleleri önemli meselelerle karşı karşıya bırakıyorlar.
Artık haksız yararın devre dışı bırakılması lazım. İhalelerde o denli şartnameler hazırlanıyor ki; Yüksekova’da bir ihale yapılacak, yemek firmasının orada heyeti olması kuralını arıyorlar.
“Parlayan yıldız, artık kayan yıldız haline geliyor’
Minimum fiyat ve üzerindeki vergi yükünden bahsetmek istiyorum. Taban fiyatı devlet belirliyor lakin bunun maliyetini büsbütün patrona yıkıyor. Taban fiyatlı için patronun cebinden 5 bin 250 lira çıkıyor. Üstelik bunun yalnızca 3 bin liraya yakın kısmı emekçinin eline geçiyor. Düşünsenize 200 kişi çalıştıran firmanın ödediği fiyatı. Pandemide yeme içme dalının âlâ iş yaptığı söyleniyor ancak toplu tüketim o denli değil. Bu türlü giderse bir periyodun parlayan yıldızı olan hazır yemek bölümü, kayan yıldız haline gelecek.
Ben kesimdeki firma sayısının 4 bin civarında olduğuna inanmıyorum. Batanları bir kenara bırakın en az 10 bin firma vardır. Yani lokanta olarak faaliyet gösterip tabldot satışı yapanlar var. Bunların da kullandıkları materyaller dahil, kesinlikle denetlenmesi lazım.
“İhale sistemi değişmeli, birçok firma ihaleye bile girmiyor”
Roka Kurumsal Yemek Hizmetleri Genel Müdürü, Yemek Sanayicileri ve İşadamları Derneği Lideri Arslan Atlı: Kamu tarafında bilhassa üniversiteler, yurtlar, polis okulları ve kantinlerin kapatılmasından ötürü dal hacmi, yüzde 50’den fazla daraldı. Bölüm, önemli krizin eşiğinde, sorunlarımız 2 yıl öncesine nazaran katlanarak devam ediyor.
Çok sayıda firma kesimden çekildi. Bu çekilmenin bir kısmı kendi istekleriyle, bir kısmı da batarak, ifl as ederek gerçekleşti. Kesimimiz çıkış noktası arıyor fakat devlet tarafından verilen dayanaklar bugüne kadar tatmin edici seviyede olmadı. Dayanaklar, ekseriyetle kısa çalışma ödeneği, fiyatsız müsaade üzere isimler altında emekçilere yönelik verildi. Patronlara somut bir takviye yok. Öbür bir mevzu ise, hizmet verdiğimiz yerlerin kapalı olmasına karşın, personel çıkarma yasağının devam etmesi firmalarımızı kahra sokuyor. Bir kuruş çıkarımız olmadığı halde kıdem tazminatı yükü devam ediyor. Üstelik kıdem tazminatını ödemezsek, kurumdaki teminatlarımızı da çözemiyoruz. Hükümet, bu hususa toplu ve kesin bir tahlil bulmak zorunda. Bahis, yargıya taşındığında ise patron, potansiyel hatalı olduğu için davaları daima kaybediyoruz. Kamudaki bütün ihalelerin e-ihale prosedürüyle yapılması gerekiyor. Şeff af, rekabeti artırıcı, iştirakin daha çok sağlanacağı düzenlemeler yapmak gerekiyor.
“İhalelerde şiddet imgeleri oluyor”
Yemek kesiminde o denli ihaleler yapılıyor ki, ihale salonunun dışına baktığınızda, güya ihale değil, iki üç küme ortasında arbede, şiddete dayalı olumsuz imgeler oluyor. Bu ortada pek çok firmanın ihalelere teklif vermesi engelleniyor ve tam rekabet sağlanamıyor. Şu anda kamuda yapılan ihalelerin yüzde 35 civarındaki kısmı e-ihale olarak yapılıyor. Kamuda rekabetin, şeff afl ığın ve iştirakin artması ismine ihalelerin tamamının e-ihale olarak yapılmasının daha yararlı olacağını düşünüyoruz. Kamu İhale Kurumu ile yapmış olduğumuz dal görüşmelerinde, Kamu İhale Kanunu’nda yeni düzenlemelerin yapılacağıyla ilgili çalışmaların olduğu söylendi. Lakin bu çalışmalar, dal temsilcilerinin de görüşleri alınarak yapılırsa daha yararlı olacağı kanısındayız. Kamuda iş yapan arkadaşlarımız, ihaleye girmek için teminat mektubu kullanıyorlar. Lakin, pandemi ile birlikte daldaki pek çok firmanın probleme düşmesi, bankalar nezdinde hazır yemek kesimini en riskli kesim haline getirmiştir. Bankalar, kredi limitlerini aşağı çekerken kesime kredi ve teminat vermemek için önemli bir direnç gösteriyorlar. Şayet bankaların dala yaklaşımları bu türlü devam ederse, pek çok firma ihalelere teklif veremeyecek hale gelecek. Bu noktada, bilhassa kamu bankalarının, bölüme önemli bir teminat ve kredi dayanağı sağlaması, bölümümüz için çok değerlidir. Kamuda yaklaşık maliyetler belirlenirken, TÜİK’ in enfl asyon bilgileri dikkate alınıyor. Fakat dalın besin enfl asyon oranı, TÜİK’in belirlediği oranın en az iki katı. Kurumların, besin enfl asyonunu dikkate alarak yaklaşık maliyeleri belirlemesi, daha uygun olacaktır. Dalımızın en büyük sorunlarından bir tanesi de kesimdeki denetimsizliktir. Denetimsizliğin getirdiği en büyük sorun de merdiven altı ve kayıt dışı firmaların varlığıdır. Kayıt dışı merdiven altı firmalar, her türlü kontrolden uzak üretimlerine devam ediyor. Bölümde vergi mükellefi kimliği taşıyan, beş bine yakın firmanın faaliyette olduğu varsayım ediliyor. Pandemi ile birlikte bu firmaların büyük zahmetler yaşadığını, pek çok firmanın da bölümden çekildiğini ve daldaki daralmadan ötürü işlerini yürütemediğini görmekteyiz.
Bilhassa KGF aracılığıyla kullandırılan kredilerin, geri ödenmesinde büyük zahmet yaşanıyor. Bu yüzden başta yeme içme kesimi olduğu üzere, şimdi kendisini toparlayamamış dallarda krediler, yeni faiz yerine, makul faizle yenilenmelidir. Kira mukaveleleri konusunda da kıymetli bir ilerleme sağlanamadı. Devletin bu alanda genel bir düzenleme yapması lazım. Lokal idareler kiralarda kolaylık sağlarken, kapalı olan eğitim kurumlarının kimileri kira almaya devam ediyor. Sonuç olarak, hazır yemek kesiminin tüm meselelerinin tahliline yönelik ilgili bütün kurumların (bakanlıklar, üniversiteler, sivil toplum kuruluşları vb.) oluşturacağı bir çalışma kümesi oluşturulmalı, kısa ve uzun vadede alınabilecek önlemler ve teklifler tartışılmalı ve uygulamaya konulmalıdır. Bu durum insan sıhhati açısından ve dalın geleceği bakımından büyük ehemmiyet taşımaktadır.
“İş ve patron yoksa personel de olmaz”
RevaYemek Besin Sanayi ve Ticaret Ltd. Şti. Ortağı Hakan Bozkurt: Hazır yemek kesiminde işçiyle ilgili çok problem yaşıyoruz. Örneğin mesai konusunda düzenleme yapılmasının koşul olduğunu düşünüyorum. Kıdem tazminatı yükü bizim üzerimizden alınmalı, bu tam bir saatli bomba üzere. Hükümet bunu çözmeye çalışıyor fakat çözemiyor. Lakin şunu bilmeleri lazım ki, iş yoksa, patron yoksa, personel de olmaz. İşten çıkarma yasağı konusunda da kahır var. Patron isterse yasal haklarını ödeyip işi sonlandırabilmelidir. Bunda ısrarın manası yok. Maaşı 5 bin lira olan adamı meskene gönderip 1800 lira verirsen bu para ile nasıl geçinecek? Bu yapılan topu taca atmaktır. Bölümün bir öbür sorunu KDV. Yemekte KDV yüzde 1’e düşürüldü lakin bizim aldığımız eserlerde yüzde 8 ve yüzde 18 KDV var. Yüzde 1’i müşteriden alıyoruz, gerisi bize yük olarak kalıyor. Kelamda tüketiciye güzellik yapılıyor fakat o vakit giriş ve çıkış KDV’si eşit olsun bari. Ortadaki farkı bize ödetip, uygunluk yaptıklarını söylüyorlar. Yani birine güzellik yaparken, başkasına kötülük yapmamak lazım.
Gelinen noktada, önümüzü göremiyoruz. Pandemi bitecek deniliyor ancak bu mutasyon virüse aşı da yarar etmiyor, ilaç yok. Takviye zati alamıyoruz. KGF kaynaklı kredilerde yapılandırmaya gidiyorsunuz, bankalar yüzde 22 faiz istiyor. Biz zati ödeyemeyip kapılarına gitmişiz, bizden niçin bu kadar yüksek faiz alınıyor. Bence pandemi periyodunda, kurumsal firmalar bile ayakta durmakta zorlanırken, merdivenin altında kimse kalmadı. Üstündekiler güç duruyor aslında. Dalın içindeki samimi arkadaşlarımız o denli fiyat veriyorlar ki bırakın merdivenin altını, bodruma bile girse bunun altında mal edemez. Kira stopajında indirim yapıldı, bizim stopaj kaynaklı 20-30 bin lira iade almamız gerekirken, bunun yerine devlete fazladan vergi ödedik. Yani indirilmiş stopajı kiracı değil, mal sahibi ödedi.
Kiracı ile mal sahibi birbirine düşman üzere, kira mukavelelerinde bir düzenlemeye gidilmeli, tarafl arın masaya oturup ortalarında muahedeleri lazım. Fakat daha kamu bizimle tam olarak anlaşamazken, kiracı ile mal sahibi nasıl anlaşacak?
“İhalelerde düşük fiyat verenler uygunsuz eser kullanıyor”
Öz Gaziantep Lokantacılık Sanayi ve Ticaret Ltd. Şti. Şirket Müdürü Taylan Yetkinşekerci: Hem ülke hem de dal olarak sıkıntı bir süreçten geçiyoruz. Bu süreçten geçerken de en büyük ziyanı yeme içme bölümü görüyor. Dalın yıllardır kanayan yarası merdiven altı üretim ve tüketim. Bizim masrafl arımız aşikâr, sigortasız eleman çalıştıramıyoruz, ucuz materyal kullanamıyoruz. Maliyette en büyük öge demirbaş masrafl arı. Fabrika bazında tesis kurduğumuz noktada bu maliyetleri düşürme bahtımız yok. Merdiven altı firmalar kaçak, uygunsuz eser kullanarak çok ucuz fiyat verebiliyorlar. Örneğin bizim kullandığımız yağ 320 lirayken, onlar 200 liralık yağ kullanabiliyorlar. Biz esasen maliyeti düşüremediğimiz için bunlar devreye giriyor.
“İş mahkemeleri çok ön yargılı davranıyor”
Hardal Besin Yemek Sanayi Ltd.Şti Şirket Müdürü Nurten Karaeyvaz: Bilhassa pandeminin tesiri ile her bölümde olduğu üzere, bizde de büyük bir kriz yaşanıyor. Hardal yemek olarak 23 yıldır bu bölümdeyiz, daha evvel ki yıllarda da çeşitli ekonomik krizler yaşadık, hiçbir vakit emekçi çıkararak tahlil bulmaya çalışmadık. Bu sefer başka devirlere nazaran ekonomik kriz çok daha tesirli. Hükümetin fiyatsız müsaade takviyesi vermesine karşın, girdi maliyetlerinin yükselmesiyle masraflarımız katlanarak arttı. Artan maliyete karşın fiyatları artıramıyoruz. Tahlil için bankalardan kredi almak zorunda kalıyoruz. Kredi faizleri de tavan yapmış durumda, geri ödemelerde zorlanıyoruz. Bunun dışında da, iş mahkemeleri önyargılı davranarak patronları potansiyel suçluymuşçasına kıymetlendiriyor. Adil ve hakkaniyetli yargılama yapmıyor. Bu sebepten ötürü, gerek biz gerekse birçok firma haksız yere cezalandırılıyor. Türkiye’de dalımızın istihdama katkısı çok büyük olmasına karşın, ne teşviklerden, ne hibelerden, ne de düşük faizli kredilerden faydalanamıyoruz. Dalın küçülmesiyle hem istihdam olumsuz etkilenecek hem de hizmet verdiğimiz firmalar. Ülke olarak bu sıkıntı günleri atlatacağımıza inancım sonsuz.
Öne çıkanlar
✔ Kimi özel bankalar faizde, tefecilerle birebir noktaya geldi
✔ Bankalar yasağa karşın takip sürecine başladı.
✔ Kısa çalışma dahil istihdam dayanakları yıl sonuna kadar sürmeli
✔ Maliyetler çok arttı fakat yemek fiyatına yansıtamıyoruz
✔ Takviyeler pandemi öncesi ciro ile karşılaştırılarak verilmeli
✔ Kapalı okulların kantinleri için kira isteyenler var
✔ Firmalar düşük faizli krediyi bile ödeyemezken, bankalar yüksek şimdiki faizden yapılandırıyor.