GÜLSEREN ÜST POLAT – DENİZ KILINÇ
7 milyar 800 milyonluk nüfusuyla dünya, dijital teknolojiler ve inovasyonun belirleyici olduğu bir çağdan geçiyor. İnternetin icadından itibaren suratı artan bu dijital dönüşümle artık, bilgi en büyük pazarlardan biri olarak öne çıkıyor. İnternet üzerinde ve sanal ortamlarda üretilen, tüketilen, satılan ve kullanılan datalar, teknoloji şirketleri için de farklı bir gelir alternatifi oluşturuyor. Facebook, Google ve Amazon üzere bilgi tabanlı platformlar, kişisel kullanıcı dataları ile müşterilerine daha güzel hizmet sunuyor lakin öteki yandan “hedefli reklamlar” ile milyarlarca dolar gelir elde ediyor.
PARA KAZANMIYOR LAKİN KAZANDIRIYORUZ
Ziyaret ettiğimiz her web sitesi, toplumsal medyada beğendimiz her post, online alışveriş sürecindeki her adımımız ya da belirttiğimiz her konimi… Bunların tamamı gerimizde bıraktığımız dijital ayak izleri ve toplumsal medya uygulamaları, e-ticaret siteleri ya da internet arama motorları tarafından kullanılarak bir biçimde tekrar önümüze çıkıyor. Arkamızda bıraktığımız tüm datalar dijital gölgemize ekleniyor ve reklam verenlere satabilmek için kullanıyor. Yaratılan bu yeni iktisat modeli ile de önemli kârlar elde ediliyor. Üstelik datayı üreten bizlere hiçbir fiyat ödenmiyor. Bir manada 4.6 milyar internet kullanıcısı bilgi tabanlı platformlar için istekli çalışıyor.
Son kullanıcı tecrübesini geliştirmek için şahsî bilgi kullanan bu şirketlerin siyasetleri, ferdî kapalılığın yanında çevresel, politik ve ekonomik sıkıntılara da katkıda bulunarak büyük bir bilgi atığına yol açıyor. Pekala, bu izleme-gözleme kapitalizminde datayı üretenlerle datayı kullananlar ortasındaki simbiyotik alakanın geleceğinde bizi ne bekliyor?
4,6 MİLYAR DATA ÜRETİCİSİ
DataReportal bilgileri, Ocak 2021 itibariyle toplam 4,6 milyar kullanıcıyla dünya nüfusunun yüzde 59,5’inin internet kullanıcısı olduğunu ortaya koyuyor. Toplam internet kullanıcılarının yüzde 92,6’sı internete akıllı telefonlar üzerinden erişiyor. Platformun Birleşmiş Milletler (BM), Eurostat, lokal hükümetler ve şirket raporları üzere çeşitli kaynaklardan topladığı bilgilere nazaran, internet kullanıcı sayısındaki artış süratle devam ediyor. Son bir yılda toplam 319 milyon yeni internet kullanıcısı oluşurken, internet kullanıcılarının yıllık yüzde 7 üzere bir süratte büyüdüğü belirtiliyor. Bu da, her gün 875 bin kişinin internet kullanmaya başladığını gösteriyor.
TOPLUMSAL MEDYA KULLANICILARININ %98,9’U TAŞINABİLİR
İnternetin ortaya çıkışının akabinde bir sonraki büyük adım olan toplumsal medya, teknoloji dalının en süratli ilerleyen alanlarından biri. E-ticaret, sıhhat, beslenme, ulaşım üzere birçok bölüm, toplumsal medyayla tekrar şekilleniyor. Bunda da sayıları giderek artan toplumsal medya kullanıcıları tesirli oluyor. Dünya genelinde yer alan aktif4,20 milyar toplumsal medya kullanıcısı, toplam nüfusun yüzde 53,6’sını oluşturuyor. Ortalama olarak yıllık yüzde 13 üzere bir süratte artan toplumsal medya kullanıcılarının büyük bir çoğunluğu olmak üzere yüzde 98,8’i toplumsal medya uygulamalarına akıllı telefonlarından erişim sağlıyor.
Son periyotlarda pandemiyle birlikte ehemmiyeti artmaya başlayan mobilite, internet kullanımında da kendini göstermeye başladı. Erişilebilirlik ve bağlantının gün geçtikçe ehemmiyet kazandığı böylesine bir devirde özgün taşınabilir kullanıcı sayısı Ocak 2021’de 5,22 milyara ulaştı. DataReportal’ın GSMA Intelligence datalarından derlediği bilgilere nazaran özgün taşınabilir kullanıcı sayısının dünya nüfusuna oranı yüzde 66’yı aşıyor.
BİRİLERİ VERİLERİMİZDEN BESLENİYOR
İnternet ve toplumsal medya kullanımının bu derece arttığı bir nizamda şirketler de bu trende kendilerine en çok yarar sağlayacak formda ayak uydurmaya çalışıyor. Londra merkezli pazar araştırma şirketi GWI, ortalama bir toplumsal medya kullanıcısının her gün 2 saatten fazlasını toplumsal medya platformlarında geçirdiğini ortaya koyuyor. Bu da kabaca dünya nüfusunun her gün 10 milyar saatini toplumsal medyada geçirdiği manasına geliyor.
Böylesine bir potansiyelden faydalanmak isteyen teknoloji şirketleri de bu kadar kullanıcının ürettiği ve tükettiği bilgilerle besleniyor. Facebook, Amazon ve Google üzere teknoloji şirketleri kullanıcı bilgilerini topladıkları ve bu bilgilerle algoritmalarını son kullanıcıya daha varlıklı bir tecrübe sunmak için geliştirdiklerini kabul ediyor. Bu sav en başta suçsuz ve yararlı olarak görünse de bu algoritmalar tarafından toplanan datalar, şirketlerin tekelleşmesine yol açarak, politik, toplumsal ve ekonomik birçok alanla bütünleşiyor. Dünya nüfusunun yarısından fazlasının internet yoluyla oluşturduğu bilgiler, işe yararlılıklarını kaybettikten sonra atığa dönüşüyor. Bu atığın iklim değişikliği ve petrol ve gaz sanayisine sağladığı katkılar ise çevresel olarak dünyanın karşı karşıya kaldığı riskleri artırıyor.
“BIG DATA” VE AMAZON MODELİ
Yılın birinci çeyreğinde 75,4 milyar dolar gelir açıklayan Amazon dünyanın en büyük e-ticaret platformlarından biri. Amazon’un “her şey bir çatı altında” iş modeli şirketi bugünkü pozisyonuna taşımasına yardımcı olsa da, büyük bir çeşitlilikle karşılaşan kullanıcılar bilgi zengini oluyor lakin kendileri için en yeterli seçimi belirlemede zorlanıyorlar. Bu noktada Amazon, müşterileri platformda gezinirken teklif algoritmasını geliştirmek için big veri yani büyük data kullanıyor. Ünlü muharrir Bernard Marr, kaleme aldığı makalesinde Amazon’un büyük bilgi prensibini şöyle anlatıyor: “Amazon sizin hakkınızda ne kadar çok şey bilirse, ne satın almak istediğinizi o kadar yeterli bilebiliyor. Bu noktada perakendeci ne satın almak isteyebileceğiniz verisine eriştiğinde, karşınıza bu eserlerin reklamını çıkarabiliyor.” Platformunu kullanan her muhtemel müşteriden data toplayan Amazon, ne satın almak istediğinizin yanında teslim adresi (oturduğunuz mahalleye nazaran gelir düzeyiniz) ve yaptığınız yorumlara yönelik dataları de alıyor. Bu bilgi dağıyla müşteriye yönelik “360 derecelik bir yapı” oluşturan Amazon, böylelikle her müşterisine özel tekliflerde bulunabiliyor.
ÇEVRESEL İRONİ
Amazon’un kelam konusu algoritması, müşteri-hizmet sağlayıcısı ortasındaki bağlantıyı iyileştirse de ortaya çıkan çevresel ve politik tesirler, büyük bir bilgi atığını kaçınılmaz kılıyor. Elettra Bietti ve Roxana Vatanparast’ın kaleme aldığı ve Harvard International Law Journal’da yayınlanan “Veri Atığı (Data Waste, 2020) isimli bir makalede, Amazon üzere büyük teknoloji şirketlerinin pazar üzerindeki gücünün tesirlerine dikkat çekiliyor. “İsmini dünyanın en büyük tropik yağmur ormanlarından birinden alan bir şirketin çevresel tahribata bu kadar katkıda bulunmasında bir ironi var” denilen makalede, Amazon’un 2040 yılına kadar karbon nötr olmayı hedeflediğini açıklasa da platformun karbon emisyonlarına gözle görülür formda katkıda bulunduğu belirtiliyor. Amazon, dünyanın önde gelen petrol ve gaz şirketlerine sunduğu bulut hizmetiyle bu şirketlerin petrol ve gaz çıkartmalarını kolaylaştırarak dolaylı olarak fosil yakıtı desteklerken, ayrıyeten iklim değişikliğini reddeden politik adaylara yaptığı bağışlarla politik manada etrafa ziyan veriyor. Makalede, “Amazon örneği, ağ tesirlerinin ve ağırlaşmış pazar gücünün çevresel ziyanlara nasıl bağlandığını ve ayrıyeten siyasi bağışlar yoluyla iklim değişikliğiyle ilgili kamusal tartışmaları nasıl şekillendirdiğini gösteriyor. Bu nedenle dataya dayalı şirketler, pazar gücü ve çevresel bahislerle ilgili siyasi telaffuz, bilgi israfının kıymetli bir kısmını oluşturuyor” yorumu yapılıyor.
“BU MANİPÜLASYONU KANIKSADIK”
Kuzey Karolina Üniversitesinde Öğretim Üyesi Dr. Zeynep Tüfekçi, Amazon üzere şirketlerin data yoluyla kullanıcı alışkanlıkları ve teklif altında sunulan reklam ortasındaki alakayı şöyle açıklıyor: “Dijital hayatlarımızda temel bir gerçeğe bakalım. İnternet reklamları… Onları yok sayıyoruz. Kolay ve dikkat dağıtıcı görünüyorlar. Okuduğumuz ve arattığımız bir hususla ilgili reklam tarafından internette takip edilme deneyimini hepimiz yaşadık. Bu kolay ve ucuz manipülasyonu adeta kanıksamış durumdayız. Göz devirip kendi kendimize “işe yaramıyor” diyoruz. Ne var ki internet ortamında dijital teknolojiler reklamlardan ibaret değil. Bunu anlamak için fizikî bir dünya örneği ele alalım. Marketlerde şekerlemeler kasiyerin yanındaki raflara koyulur. Çocukların dikkatini çeker, almadan çıkmamanız için en olması gereken yerdedir. Fakat ulaşabileceği alan ve sonları belirlidir. Markette yalnızca küçük bir alanda bunu uygulayabilirsiniz. Dijital dünyada bu milyarlara ulaşacak halde inşa edilir. Hudut yoktur. Ve bu reklamlar bireyleri teker teker gaye alarak anlayabilir, zayıf noktayı anlayarak şahsî düzeyde nüfus edebilir. Hatta şahsî telefon ekranlarınızda da görülebilir.”
CAMBRIDGE ANALYTICA SKANDALI VE BİLGİ KULLANIMININ SİYASİ BOYUTU
Şimdiye kadar ferdî data kullanımı sebebiyle haberlerde sık sık karşımıza çıkan Facebook’un en büyük bilgi skandallarından biri olan Cambridge Analytica olayı, data kullanımının siyasi kullanımına en büyük örneklerden biri olarak sunuluyor. Cambridge Analytica’nın yaklaşık 50 milyon Facebook kullanıcısından topladığı dataları 2014’ten itibaren birçok farklı lider adayının kampanyasında reklam hedeflemesi emeliyle kullanmaya başladığı biliniyor. Yalnızca ABD seçimleriyle hudutlu kalmayan Cambridge Analytica’nın Brexit sürecinde de tesirli olduğu öne sürülen tezler ortasında.
“ALGORİTMALAR İŞİNİ YAPSIN DİYE GÖZETLENİYORUZ”
Facebook üzere platformların her durum bildirimi, ileti, fotoğraflar üzere bilgileri saklayıp tahlil ettiği ve hatta finansal bilgilerden tarama geçmişine kadar çeşitli data acentelerinden bilgi satın aldığını belirten Tüfekçi, bu noktada algoritmanın kullanıcıya hizmet vermesi gerekirken kullanıcının algoritmaya hizmet ettiğini belirtiyor. Tüfekçi, şu yorumu yapıyor: “Asıl sorun şu ki biz bu karmaşık algoritmaların nasıl çalıştığını anlamıyoruz. Bu sınıflandırmayı nasıl yaptığını artık anlamıyoruz. Güya artık programlama yapmıyoruz, tam olarak anlayamadığımız bir şuur geliştiriyoruz. Algoritmalar tam işini yapsın diye gözetleniyoruz. Araştırmalar gösteriyor ki algoritmaların sizin için seçtikleri hislerinizi da etkileyebilir. Bununla da yetinmiyor ve siyasi davranışlarınızı da etkiliyor. Bu algoritmalar birebir vakitte siyasi, ferdî ve toplumsal bilgi akışımızı da düzenliyor. Satılmakta olan biziz, data ve dikkatimizin en yüksek fiyatı veren otoriter ya da demagoga satılmadığı bir dijital iktisada gereksinimimiz var.”
ÖZGÜR İNTERNETİN GELECEĞİ DİJİTAL REKLAMIN DÖNÜŞÜMÜNE BAĞLI
2020 yılında ABD dijital reklam pazarındaki hissesi yüzde 28,9 olan Google, gelirinin büyük çoğunluğunu reklamlar üzerinden elde ediyor. Google, hizmet sağlayıcılarının ve kendisinin sunduğu bu reklamları, kullanıcıların arama motoru geçmişi, ziyaret ettikleri sayfalar üzere bilgilerini toplayarak amaçlı hale getiriyor. Lakin bilgi kullanımının böylesine eleştirildiği bir ortamda Google, tahminen de monopolleşmiş teknoloji şirketleri ortasında birinci olmak üzere kullanıcıların birden fazla internet sitesindeki arama datalarına dayalı reklamlar satmayı durduracağını açıkladı. Şirketten geçen ay yapılan açıklamaya nazaran Google, internet kullanıcılarının hareketlerini izleyen teknolojilere yatırım yapmayacak ve bu platformları kullanmayı bırakacak. Google’ın bu kararının dijital reklam ekosistemine büyük bir darbe vurması beklenirken, Google eser yöneticisi David Temkin yazdığı bir blog yazısında bu kararın şahsî kapalılığın geleceği için elzem olduğunu düşünüyor. Temkin, kelam konusu yazıda “Eğer dijital reklamcılık, insanların gizliliklerine ve ferdî bilgilerinin nasıl kullanıldığına dair telaşlara cevap verecek bir halde evrilmezse, özgür ve açık internetin geleceğini riske atarız” yorumunu yapıyor.
“VERİ ATIĞI TEMELİNDE DEMOKRATİK BİR SORUN”
Google’ın bu kararı, her ne kadar ferdî data saklılığının geleceğine dair olumlu bir fotoğraf çizse de oluşan data atığına bir tahlil sunmuyor. Buna paralel, Bietti ve Vatanparast toplumsal ve siyasal meselelerin toplumsal ve siyasal iştirak olmadan tahlilinin mümkün olmayacağını savunuyor. “Veri atığı temelinde demokratik bir sorundur” yorumu yapılan makalede, “Veriye dayalı şirketlerle ilgili teknolojik ve ekonomik güçler tıpkı vakitte politik güçlerdir. Ortaya çıkardıkları sıkıntılara teknik tahliller kâfi olmayacak. Bu noktada teknoloji şirketlerinin, dataya dayalı altyapıların ve bu yapıların ardındaki insanların geleceğimiz için toplumsal ve ekolojik şartları şekillendirme gücüne sahip olmasını isteyip istemediğimizi, kimin bu gücü kullanması gerektiğini ve hukukun nasıl bir rol oynaması gerektiğini sorgulamalıyız” sözleri yer alıyor.
KVVK’dan Facebook hakkında inceleme
• Biz bu haber üzerinde çalışırken Ferdî Bilgileri Muhafaza Konseyi’nin (KVKK), Facebook kullanıcı datalarının sızdırılmasına yönelik çıkan haberlerin akabinde inceleme başlattığı haberini duyuldu. Heyet, “Facebook’taki 533 milyon kullanıcının datalarının bir hacker platformunda fiyatsız olarak paylaşıldığı” haberleri üzerine yaptığı görüşmenin akabinde Facebook hakkında resen inceleme başlatılmasına karar verdi. Business Insider, geçen hafta bir hacker platformunda 106 ülkeden 533 milyon Facebook kullanıcısının telefon numaraları ve şahsî bilgilerinin çevrim içi olarak fiyatsız paylaşıldığını öne sürmüştü. Yayımlanan şahsî bilgilerin 32 milyondan fazlasının ABD’den, 11 milyonunun Birleşik Krallıktan, 6 milyonunun Hindistan’dan olduğu söz edilen haberde, kelam konusu bilgiler ortasında telefon numaraları, pozisyon bilgileri, doğum tarihleri, elektronik posta bilgilerinin bulunduğu belirtilmişti.
Paylaşılamayan bilgiler…
• Günümüzün loT (Nesnelerin interneti) dünyasında işler daha da karışıyor. Konutumuzda ve ofislerde kullandığımız router, modem, televizyon, aydınlatma aksesuarları, kameralar, mesken sinema sistemleri, küçük konut aletleri, sıhhat aygıtları üzere bir dünya elektrikli aygıt artık internete bağlı çalışıyor. Bunların hepsi kendine mahsus datalar toplayarak merkezlerine aktarıyor ve bu bilgileri işleyerek, bize hayatımızı kolaylaştıracak sonuçlar iletiyorlar. Dataların çalınması tehlikesini bir kenara bırakırsak bu şirketlerden bir yahut birkaçının örneğin Google’ın Alphabet ile yaptığı üzere tek bir şirket çatısı altında toplanması durumunda bilgileri ortalarında paylaşmayacaklarının hiçbir garantisi yok. Bu durumda hakkımızda elde edilebilecek data toplamının ve bu dataların hangi hedeflerle, kimler tarafından kullanılabileceğini lakin hayal edebiliriz.
Kapitalizm yanında işin siyasi boyutu da var
Can Erginkurban / ESET ESER VE PAZARLAMA MÜDÜRÜ
ESET Eser ve Pazarlama Müdürü Can Erginkurban, izleme-gözleme kapitalizmi olarak tanımlanan ve insanların internet üzerindeki tecrübelerini tek taraflı olarak katologlayarak davranışsal data toplanması temeline dayanan bu sistemin yasal boyutu dışında bir de yasal olmayan bilgi sızıntıları kısmına dikkat çekiyor. İşin yasal boyutu ile ilgili geçtiğimiz aylarda gündeme gelen WhatsApp’ın kullanıcı kontratına dikkat çeken Erginkurban, “WhatsApp kullanıcı bilgilerini ortak şirketi Facebook ile paylaşacağını açıklamıştı. Bunun manası iki farklı platformun kullanıcılarından fiyatsız olarak toplanan bilgilerin birleştirilerek daha da büyük ve fonksiyonel takip verisi oluşturulması. Daha açıklayıcı olması için; bu iki toplumsal medya platformu birbirinden bağımsız iki farklı şirket olduğu vakitlerde platformlara üye olan bir kullanıcıyı düşünelim. Öncelikle kullanıcı datalarının ileride birleştirilebileceğinden habersizdi. Bir taraftan WhatsApp uygulaması kullanılan aygıt, telefon numarası, lokasyon, ileti vakti üzere dataları topluyor. Başka taraftan da Facebook ise aygıt bilgilerini, kullanıcının postlarını, yaptığı checkin’leri, arkadaşlarını, yorumlarını, beğenilerini ve daha bilmediğimiz bir sürü bilgi topluyor. İki kümenin datalarının birleştirilmesi sonucu kullanıcının kimliği, nerede oturduğu, kullandığı aygıtlar, cinsel yönelimi, siyasal görüşü üzere her emelle kullanılabilecek bilgilerin apaçık ortada olacağını ve dahası satılabileceğini söylemeye gerek yok sanırım” diyor. Bir de geçen hafta ortaya çıkan ancak 2019 yılında yaşanmış olan Facebook data sızıntısı durumu var. Facebook kullanıcılarının birçok verisinin şu an fiyatsız olarak erişilebilir durumda olması olayı öteki boyutlara taşıyor.
Hükümetlerin, özel şirketlerden data taleplerine şahit olacağız
“Nasıl tedbir alabiliriz?” sorusunun karşılığını ise “Bütün toplumsal medya platformlarına üye olmamakla başlayabilirsiniz. Üye olduğunuz platformlara girdiğiniz bilgileri hudutlu tutun. Zorunda olmadıkça doğum tarihi, konut adresi, telefon numarası üzere bilgileri vermeyin. Çocuklarınızın ve konutunuzun fotoğraflarını paylaşmayın. Gittiğiniz her lokasyonda checkin yapmayın” diyerek veriyor Can Erginkurban ve gelecek için öteki noktalara da dikkat çekiyor. “Bunlar işin kapitalizm boyutu. Bir de siyasi boyutu var. Kimi donanım, yazılım ve platform üreticilerinin demokrasi ile yönetilmeyen ülkelerdeki ‘özel’ şirketler olduğunu biliyoruz. Ve yeniden biliyoruz ki bu çeşit ülkelerde özel şirketlerin gerisinde devletin takviyesi kelam konusu. Bu durumda ferdî dataların saklılığı üzere bir kavramdan kelam etmenin ne yazık ki imkânı yok. Kaldı ki bu üzere devlet dayanaklı üreticilerin müşterileri yalnızca o ülkenin vatandaşları değiller. Öbür taraftan hükümetler birer birer özel şirketlerin sahip olduğu bu dataları talep edeceklerdir -tabi şimdi talep edilmeyenlerden bahsediyoruz-. Birkaç yıl içinde hükümetlerin mahkemeler aracılığı ile özel şirketlerden bilgi talep etmelerine şahit olacağız üzere görünüyor. Bundan sonraki adım ise Amerika’daki Patriot Act gibisi maddelerle bilgilerin büsbütün hükümetlere açık olması talebi gelecektir.”
Yılda 59 zettabyte bilgi üretiliyor
Serap Günal / SİBERASİST GENEL MÜDÜRÜ
2010 yılında dünyada 2 zettabyte olan yıllık data üretme ölçüsünün Statista’nın 2021 raporuna nazaran, yılda 59 zettabyte’a ulaştığına dikkat çeken Siberasist Genel Müdürü Serap Günal, “Bu kadar yüksek oranda datanın üretildiği dünyada oluşabilen yıllık atık dataların de artık zettabyte olarak belirtildiğini kestirim ediyoruz. Bunun en büyük nedeni ise objelerin interneti, teknolojik aygıtlar ve günlük internet kullanımında yüksek artışlar. Dünyada şu an 4,66 milyar internet kullanıcısı ortalama 7 saat internette sörf yapıyor. Bu da beraberinde her bireyin oluşturabildiği datanın ucunun artık bulunamayacağını gösteriyor” diyor. Ferdî atık bilgilerin yani bilgi etrafının şekillenmesinin büsbütün kişinin internetteki ayak izlerinden oluştuğunu hatırlatan Günal, şunları söylüyor: “Bireysel atık datalar dijital pazarlama dünyası için bulunmaz bir hint kumaşı. Müşterinin tüm davranışları onlar için yeni pazarlama temellerini oluşturup müşteri tecrübesini daha da artırırken dolandırıcılar için de birebir zenginliği yaşatabiliyor. Atık datalarınızın sizi tanımlanabilir hale getirdiğini ve toplumsal mühendislik hücumlarının kaynağını oluşturarak bilgilerinizi birçok yerde kullanmanın yolunu açacağını unutmamak gerekiyor.”