Ulusal Eğitim Bakan Yardımcısı Prof. Mahmut Özer, “Gündem Özel” sohbetimizde sorularımızı yanıtlarken, mesleksel eğitimle ilgili yaptıkları araştırmada fiyat siyasetiyle ilgili noktaya dikkat çekti. Prof. Özer, “Mesleki eğitim mezunu, eğitim aldığı alanda çalıştığında aldığı fiyatla öbür alanda çalıştığında aldığı fiyat ortasında fark olmadığını görünce, fiyatı tıpkı lakin koşuları ağır olmayan işleri tercih ediyor. Patronların mesleksel eğitim görmüş elemanlarla ilgili fiyat siyasetini gözden geçirmesi gerekiyor” dedi. Prof. Özer iş dünyasının ilgisini çekerek mesleksel eğitime ivme kazandırdıklarını, bunun meyvelerinin de alınmaya başlandığını bildirdi.Milli Eğitim Bakan Yardımcısı Prof. Mahmut Özer’e sorularımız ve karşılıkları şöyle:
Eşleşme sorunu var
• Üçümüz birlikte sık sık İstanbul’dan Kocaeli’ye, Gaziantep’ten Kayseri’ye, Tekirdağ’a kadar ülkemizin farklı noktalarındaki organize sanayi bölgelerini geziyoruz. Bazılarıyla manzaralı platformlarda toplantılar yapıyoruz. Hepsinde “ara eleman-aranan eleman” konusu gündeme geliyor. Ülkemizde işsizlik seviyesi yüksek iken, hele de genç işsizlik daha da fazla iken OSB’lerdeki tesislerden, “Aradığımız elemanı bulamıyoruz” yakınmaları duyuyoruz. Siz bu durumu neye bağlıyorsunuz? Neden iş arayan ile eleman arayan bir türlü buluşamıyor?
Hatırlarsanız 90’lı yıllara kadar bu türlü bir sorun lisana getirilmiyordu. Üretim ve hizmet bölümü devlet eliyle yürütülüyor ve ana istihdam kaynağı da devletti. Mesleksel eğitimin ölçeği daha küçüktü. Mesleksel eğitim de devlet okullarında veriliyordu. Hasebiyle mezunlar devlet tesislerinde istihdam ediliyordu. Ortada istihdam ile ilgili bir sorun yoktu. Tüm dünyada olduğu üzere ülkemizde de devlet üretim ve hizmet dalından değerli ölçüde çekildi. Lakin başka ülkelerde, bilhassa kıta Avrupa’sında bu süreçte üretim ve hizmet bölümü özel dala geçerken eşzamanlı olarak mesleksel eğitimin yükü de özel kesime geçti. Türkiye’de bu olmadı. 2012 yılına kadar özel kesimin mesleksel eğitimdeki hissesi yüzde 1’in altındaydı. Mesleksel eğitimle ilgili sorun yaşamayan ülkelerin birçoklarında bu oran yüzde 50’nin üzerindedir. 2012 yılında özel kesimi mesleksel eğitime yönlendirmek için getirilen teşviklerle bu oran artmaya başlamış, fakat istenen güzelleşme sağlanamamıştır. Hala yüzde 6’lar düzeyindedir. İşgücü piyasasındaki ‘aradığımız elemanı bulamıyoruz’ yakınmaları bir eşleşme sorununa işaret etmektedir. Hasebiyle hem eğitim hem de işgücü piyasası dinamikleri ile bağlıdır. Eğitim ile ilgili boyut işgücü piyasasının talep ettiği sayı ve nitelikte mezun verilip verilmediği ile ilgilidir. Bu noktada talepten çok daha fazla mezun verildiğini biliyoruz. Sorun gereğince mezun varken bu mezunlar neden talep edilen konumları doldurmamaktadır? Bu mevzuda yeni yaptığımız bir araştırma hayli enteresan bulgular gösterdi. Birinci bulgu, mezunlar eğitim aldıkları alanlarda iş aramalarına karşın o sayıda mezunu karşılayabilecek gereğince iş durumu olmadığı için alan dışı istihdama yönelmek zorunda kalıyorlar.İkinci bulgu, mesleksel eğitim mezunlarının eğitim aldıkları alanlarda çalıştıklarında aldıkları fiyatla alan dışı çalıştıklarında aldıkları fiyatta değerli bir fark olmadığı için mezunların alan dışı işlere yöneldiklerini gösteriyor. Bu durumu mezunlar tercih ediyor. En değerli sorun bu. Mezun “madem aldığım fiyat değişmiyor o vakit sosyalleşebileceğim, şartları ağır olmayan işlerde çalışmayı tercih ederim” diyor. Bu durum işgücü piyasası ile alakalı. Azamî yeterliliği asgarî fiyat ile istihdam etmeye çalıştığınızda eşleşmeyi zorlaştırırsınız. İş dünyasının fiyat siyasetini gözden geçirmesi gerekiyor.
Üçüncü bulgu ise, işgücü piyasası tecrübeli eleman istihdamını tercih ediyor. Hasebiyle yeni mezunlar alan dışı istihdama kayıyor.
Toparlanma evresine girdi
• Ülkemizde geçmişte “sanat okulları” tesirliydi. Ü niversite girişlerindeki yığılmalarla birlikte sanat okullarını (meslek okulları) bitirenlerin imtihanlardaki dezavantajlı durumu gündeme geldi. Üniversite yarışına geriden başlamak istemeyenler düz liselerin yolunu tuttu. Meslek okulları gözden düştü. Sizin Bakan Yardımcılığı misyonuna gelmenizden itibaren mesleksel eğitim konusu yine öne çıkmaya başladı. Siz meslek liselerinin yine ön plana çıkması yolunda nasıl bir strateji izlediniz?
Türkiye’de mesleksel eğitimde ek bir travma daha yaşanmıştır: Katsayı uygulaması. 1999 yılında yürürlüğe sokulan ve 2012 yılına kadar kesintisiz yürürlükte olan katsayı uygulaması mesleksel eğitim mezunlarının yükseköğretime erişimlerini kısıtladığı için mesleksel eğitime evvelce giden akademik olarak başarılı öğrenciler artık mesleksel eğitime gitmemeye başladı. Bu periyotta mesleksel eğitim, hiçbir liseye yerleşemeyen öğrencilerin gittikleri bir okul çeşidi olarak etiketlendi. Bu türlü bir ortamda meslek öğretmenlerinin öğrencilerden muvaffakiyet beklentileri giderek düştü, bu okullardaki disiplin olayları arttı, devamsızlık ve terk oranları da giderek artmaya başladı. Sonunda da maalesef bu yanlış siyasetin maliyetini hem işgücü piyasası hem de eğitim sistemi en ağır halde ödedi. Mesleksel eğitim son on yılda yeni bir toparlanma evresine girmiştir. Bilhassa son üç yıl bu toparlanmanın ivmesinin en fazla arttığı periyot oldu. Bu ivme artışında en kıymetli stratejimiz iş dünyasını mesleksel eğitime çekmek oldu. Daha evvel kısmi işbirlikleri yapılırken eğitim verdiğimiz tüm meslek alanlarında kapsamlı bir işbirliği modeline geçtik. Müfredatın birlikte güncellenmesi, öğrencilerin işletmelerde maharet eğitimlerinin birlikte planlanması, başarılı öğrencilere burs verilmesi, meslek öğretmenlerinin işbaşı ve mesleksel gelişim eğitimlerinin birlikte yürütülmesi ve mezunlara istihdamda öncelik verilmesini içeren ve eğitim süreçlerinin tamamını kapsayan bir işbirliği modelini hayata geçirdik. İş dünyasının bize gelmesini beklemedik, biz gittik. Bu modeli anlattık. İş dünyasının da yıllardan beri bu kapsamda işbirliği yapma hasreti içerisinde olduğunu gördük. Kısa müddette iş dünyasının güçlü temsilcileri ile kapsamlı işbirlikleri kurduk ve üç yıldır başarılı bir biçimde devam ediyor. Kısa müddette bu işbirliklerinin meyvelerini de almaya başladık. Mesleksel eğitimi tercih eden öğrenci sayısı yüzde 63 arttı. Mesleksel eğitim birinci kez yüzde 1’lik muvaffakiyet diliminden öğrenci aldı. Puanlar yükselmeye başladı. Öğrencilere sağlanan burs ölçüsü 6 kat arttı. Öğretmenlerimizin işbaşı ve mesleksel gelişim eğitimlerinde de bu işbirlikleri sayesinde çok önemli düzgünleşme sağladık. 2018 yılında yalnızca 2 bin 500 meslek öğretmeni iş başı ve mesleksel gelişim eğitimi almışken son iki yılda toplam 82 bin 582 öğretmenimize bu eğitimleri verebildik. Bir öteki deyişle, son iki yılda mesleksel eğitimin kalitesini direkt etkileyen bu eğitimlerde yer alan öğretmen sayısında 33 katlık bir artış sağladık. Mesleksel eğitimin tüm göstergelerinde önemli güzelleşmenin görüldüğü bir periyoda girdik.
OSB’ler mesleksel eğitimin doğal laboratuvarı olacak
• OSB’lerin içindeki meslek liselerindeki öğrencilerin hem işin tam göbeğinde eğitim görmek, hem de bitirdiği kısma uygun iş bulma konusunda daha şanslı olduğunu gözlemliyoruz. Endüstrinin uzağında kalan meslek liselerindeki öğrencileri işin içine çekmenin formülü nedir? OSB’lerdeki mesleksel okulların sayısını artırmayı düşünüyor musunuz?
Kesin gayemiz mesleksel eğitim okul ve kurumlarımızı dalın olduğu yerlerde muhtaçlığa nazaran kümelendirmek. OSB’ler bunun en kıymetli ayağı. OSB’leri mesleksel eğitimin doğal laboratuvarı olarak kullanmaya çalışıyoruz. OSB’lerde mesleksel eğitimi güçlendirmek için çalışmalarımız devam ediyor. OSB’lerde hem meslek lisesi hem de mesleksel eğitim merkezi sayısını artırmaya ve birebir binalarda hizmet vermelerini sağlamaya çalışıyoruz. Bu hususta Sanayi ve Teknoloji Bakanlığımız ile birlikte hareket ediyoruz.
İSO ve İTO ile mesleksel eğitim işbirliği güzel gidiyor
• Mesleksel okul-sanayi ahengini sağlamak için devreye aldığınız “hamilik” formülünün İstanbul’da nispeten uygun işlediğini görüyoruz. İSO Lideri Erdal Bahçıvan’dan da, İTO Lideri Şekib Avdagiç’ten de bu istikamette iletiler duyuyoruz. Kelam konusu odalar hamisi oldukları okulların idaresinde, müfredatın belirlenmesinde ne kadar tesirli olabiliyor? “Hamilik” formülü eğitim temposu nasıl değiştirdi? “Hami”si olan okullardan mezun öğrencilerin iş bulma bahtı arttı mı?
İSO Lideri Sayın Erdal Bahçıvan ve İTO Lideri Sayın Şekip Avdagiç ile mesleksel eğitim alanında çok değerli işbirlikleri yürütüyoruz. Bu işbirliklerinden epey mutluyuz. Her geçen gün bu işbirliklerinin kapsamı genişliyor. Örneğin en son İSO ile kaynakçılık alanında kıymetli bir yeni işbirliğine giderek İstanbul’da beş okulda kaynakçılık altyapısını güçlendirmek için kıymetli bir yatırım yaptık. Yeniden geçen haftalarda yazılım alanında yeni bir işbirliği başlattık. Bu işbirlikleri ile mesleksel eğitimin kalitesi daima artıyor. Mesleksel eğitimde eğitim-üretim-istihdam çevrimi de her geçen gün güçleniyor. Elbette dört yıl okulun ve eğitim sürecin içinde olan kesim, tanıdığı ve işletmesinde marifet eğitiminde yer verdiği mezunları da istihdam etmeyi tercih edecektir. Alanda gördüğümüz ve izlediğimiz tüm göstergeler olumlu istikamette.
Zarurî yönlendirme fayda getirmez
• Meslek liselerinden üniversiteye, yüksekokula devam konusunda oranlar son 5-10 yılda nasıl değişti? Meslek lisesi mezunları ortasından üniversiteye devam edenlerin bu seyahatte kısım seçimlerinde yanlışsız adımları atabilmeleri için neler yapılması gerekiyor? Başka taraftan çocukların eğitim yolcuğunda elbette velilerin çok tesiri var. Veliler, çoklukla çocuklarının üniversiteyi bitirip daha uygun meslek sahibi olmasını hedefliyor. Mesleksel eğitimin maksada uygun sonuca gidebilmesi için velileri ikna konusunda bir şeyler yapmak gerekiyor mu? Gerekiyorsa, sizin bir planınız, yol haritanız var mı?
Tüm dünyada yükseköğretim mezunlarının istihdamda ve alınan fiyatlarda daha avantajlı olduklarını biliyoruz. Ülkemizde de durum bu istikamette. Hasebiyle öğrencilerin çoğunluğu, yükseköğretimde yer almak istiyor. Bu doğal bir tercih. Burada mesleksel eğitim açısından değerli olan işgücü piyasası ile alakasının organikliğidir. Nitekim istihdam imkânını artıran ve talebe kâfi sayıda ve nitelikte insan kaynağı yetiştiren bir mesleksel eğitimi eğitim sisteminizde yapılandırmışsanız bir sorun olmayacaktır. Bu durumda isteyen mesleksel eğitime isteyen daha ileri bir eğitime devam edebilir. Yani değerli olan hem istihdam hem de fiyatlar açısından mesleksel eğitimi gençler için cazip kılmanızdır. Bu sağlandığında doğal akışında bir olağanlaşma olacaktır. Aksi takdirde, yükseköğretimdeki yığılmayı önlemek için öğrencileri mecburî olarak mesleksel eğitime yönlendirmek hiçbir fayda sağlamayacaktır. Katsayı uygulamasında da bu manipülasyonun bedelini ülkemiz, işgücü piyasamız çok ağır bir formda zati ödedi. Mesleksel eğitimi işgücü piyasası ile birlikte rasyonel bir biçimde yapılandırdığınızda mesleksel eğitim zarurî bir destinasyon değil tercih edilebilir bir okul olacaktır. Yapılan iyileştirmeleri öğrenciler de veliler de görüyor ve doğal bir halde mesleksel eğitime yönelim artıyor.
Mesleksel eğitim merkezleri genç işsizliği düşürebilir
• Bir tarafta meslek liseleri, öbür tarafta “mesleki eğitim merkezleri” var. Mezunlarını iş bulma konusunda mutlu etmede hangisi daha önde? Siz mesleksel eğitim merkezlerinin cazibesini artırmak için eğitim gören öğrencilere oralardan lise diplomasına ulaşma kapısını da açtınız. Bu adım işe yaradı mı? Mesleksel eğitim merkezlerine ilgi bu açılımla birlikte daha da arttı mı?
Mesleksel eğitim merkezleri klasik çıraklık-kalfalık-ustalık eğitiminin verildiği epeyce başarılı bir model. Öğrenciler dört yıl, haftanın bir günü okula giderken başka günler işletmelerde marifet eğitimleri alıyorlar. Ayrıyeten dört yıl minimum fiyatın üçte biri kadar da bir fiyat alıyorlar. Üç yılın sonunda kalfa, dört yıllık eğitimin sonunda da usta oluyorlar. Mesleksel eğitim merkezlerinden mezun olanların yüzde 88’i eğitim aldıkları alanlarda çalışıyor. Mesleksel eğitim merkezlerinin hem istihdam oranı epeyce yüksek hem de işgücü piyasasında maharet ahengi meslek lisesi mezunlarına nazaran çok yüksek. Türkiye’nin işgücü piyasasının talep ettiği maharet setleri mesleksel eğitim merkezlerinin kapasitesinin artırılması gerektiğine işaret ediyor. Bunu görünce çabucak mesleksel eğitim merkezlerinin cazibelerinin artıracak alanlara yöneldik. Birinci adım olarak lise diploması alabilmelerini sağladık. Bu düzgünleştirme sonrasında mesleksel eğitim merkezlerine kayıt yaptıran öğrenci sayısında yüzde 62’lik artış elde ettik.
Şu anda mesleksel eğitimde eğitim gören öğrencilerin yaklaşık yüzde 90’ı meslek liselerinde iken yalnızca yüzde 10’u mesleksel eğitim merkezlerinde yer alıyor. Türkiye’de mesleksel eğitim ile ilgili lisana getirilen meselelerin birçok mesleksel eğitim merkezlerinin güçlendirilmesi ile çözülebilecek meseleler. Genç işsizlik oranını düşürmek için de değerli fırsatlar sunuyor. Bunun için mesleksel eğitim merkezlerini hem patronlar hem de öğrenciler için cazip kılmamız gerekiyor. Bu maksatla hazırladığımız tedbirler, 12 Mart 2021 tarihinde açıklanan iktisat ıslahat paketinin genç istihdamını artırmak için mesleksel eğitim merkezlerinin teşvik edilmesi kısmında yer buldu. Mesleksel eğitim merkezlerine devam eden öğrencilerin dört yıl boyunca aldıkları fiyatların patron üzerindeki yükünün büsbütün kaldırılması, bunun yerine bu maliyetin İşsizlik Sigortası Fonu’ndan karşılanması hedefleniyor. Ayrıyeten, üçüncü yılın sonunda kalfa olan öğrencilerin hala minimum fiyatın üçte biri olarak aldıkları fiyatlarda güzelleştirme yapılması öngörülüyor. İktisat ıslahat paketinde yer alan her iki maksat ile ilgili olarak 3308 sayılı Mesleksel Eğitim Kanununda gerekli düzenlemeler yapıldığında mesleksel eğitim merkezleri ile ilgili kalıcı bir güzelleşme sağlanmış ve münasebetiyle da genç işsizlik oranı düşmüş olacaktır.
Düzgünleşme sistemin tamamına yansıyacak
• Türkiye’de kaç meslek lisesi “hami”ye kavuştu? Bütün meslek okullarını “hami”ye kavuşturmak üzere bir planınız var mı? “Hamilik” sisteminin Anadolu’da şimdi tam manasıyla işlemeye başlamadığını gözlemliyoruz. Şayet durum bu türlü ise nedeni nedir?
Şu anda 3 bin 764 meslek lisemizde yaklaşık 1,5 milyon öğrencimiz var. Ölçek epey büyük. Kesin amacımız tüm okullarımızın ilgili dallarla işbirliklerini güçlendirmek. Elbette ölçeği de göz önünde bulundurmalıyız. Bu bir süreç. Değerli olan kararlı bir halde süreci takip edebilmek. Sağlıklı bir işbirliği kurulması gerekiyor. Sorun yaşadığımız yerlerin olması da doğal. Kimi yerlerde de dal yok yahut ölçeği çok küçük. Bu durumda oradaki okullarımızı yine yapılandırmaya çalışıyoruz. Bu da vakit alıyor. Başarılı örnekler süratle yayılıyor. Bu gayeye süratle ilerliyoruz.
Mesleksel eğitimde yaşanan güzelleşmenin sistemin tamamına yansıması için yeni bir proje başlattık: ‘Mesleki Eğitimde 1000 Okul Projesi.’ Bu proje ile 3 bin 764 meslek lisemiz ortasında görece en dezavantajlı 1000 okulumuza yönelik okul yöneticileri, öğretmenler, öğrenciler, veliler ve okul ortamını içeren çok kapsamlı bir düzgünleştirme gerçekleştiriyoruz. Şu ana kadar yaklaşık 180 milyon TL’lik yatırım yaptık bu okullarımıza. Örneğin 1000 okulumuzun tamamına birer kütüphane kurduk. Fizik-kimya-biyoloji laboratuvar eksikliklerini giderdik. Mevcut atölye ve laboratuvarların tamamını güncelledik. Yeni laboratuvarlar kurduk. Bu okullardaki öğretmen ve yöneticilerimize yönelik kapsamlı mesleksel gelişim eğitimleri düzenledik. Hedefimiz mesleksel eğitimdeki iyileşmelerin tüm okullara yansıması.
Haritayı çıkardık yeni yapılanmaya gidiyoruz
• Meslek lisesi mezunlarının bitirdikleri kısma ait işe girme-iş bulma eğilimleriyle ilgili araştırmalar yaptırdığınızı biliyoruz. Geçmiş araştırmalarda çıkan sonuçlar nasıldı? Son devirlerde araştırmalardan nasıl sonuçlar geliyor? Meslek liselerini öne çıkarmaya dönük çalışmalarınızın tesiri araştırmalara, alana yansıyor mu?
Artık mesleksel eğitimle ilgili planlamalarımızı hem dünyadaki gelişmeleri yakından takip ederek hem de sık sık saha araştırmaları yaparak ve en kıymetlisi paydaşlarımızı da sürece katarak yapıyoruz. Türkiye’nin Mesleksel Eğitim Haritasını çıkardık. Tüm vilayetlerimizde mesleksel eğitim okul ve kurumlarımızla etraflarındaki bölümlerin ne kadar eşleştiğini, ahengin ölçeğini belirlemeye yönelik hayli kapsamlı bir araştırma oldu. Bölümün çok güçlü kümelenme gösterdikleri bölgelerdeki eksikliklerimizi görebildik. Ayrıyeten, bölümün olmadığı yerlerdeki mesleksel eğitim durumunu da gördük. Bu çalışmada ayrıyeten bölge bölge her meslek alanında istihdam kapasitesini de gördük. Bu bulgulardan yola çıkarak yaklaşık bir yıldır yeni yapılanmaya gidiyoruz. Arz-talep istikrarını daha rasyonel bir tabana oturtacağız. Attığımız her adımın olumlu yansımalarını alanda görebiliyoruz. Öğrenci ve öğretmenlerimiz çok daha memnun. Görebildiğimiz kadarıyla, iş dünyası da bizle birlikte hareket etmekten ve süreci birlikte yönetmekten hayli keyifli. Çok daha güçlü ve dalla iç içe geçen bir mesleksel eğitime gerçek emin adımlarla ilerliyoruz.
İnsan kaynağına gereksinim kalkmıyor maharet değişiyor
• Teknolojinin, dijitalleşmenin gelişmesi, yayılması, yapay zekânın öne çıkmasıyla birlikte yok olacak mesleklerden sıkça kelam ediliyor. Bu durumda siz mesleksel eğitimin geleceğine ait nasıl bir değişim öngörüyorsunuz? Giderek karanlıklaşacak fabrikalarda “metal yaka” çalışanlar, yani robotlarını sayısı arttıkça, fabrikalarda günümüzde çok aranan “ara eleman”a ne kadar gereksinim kalacak?
Çok dinamik bir işgücü piyasası var. Kimi meslek alanları daralırken yahut ortadan kalkarken yeni meslek alanları ortaya çıkıyor. Münasebetiyle insan kaynağı gereksinimi ortadan kalkmıyor, maharetler değişiyor. Yeni marifetler ortaya çıkıyor. Mezunlar eğitimini almadıkları hünerleri ile yüzleşmek zorunda kalıyorlar. Gelinen noktada değişen şartlara süratle adapte olabilme marifetleri çok daha fazla ön plana çıkmaya başladı. Tüm dünyada bu kapsamda mesleksel eğitimde de yeni ve süratle değişen şartlara adaptasyonu hızlandıran akademik ve jenerik maharetlere daha fazla yer verilerek mesleksel eğitimde alana mahsustan çok daha genel eğitime yönelim artmaya başladı. Biz de bu gayeyle yaklaşık bir yıl süren ve kesim temsilcileri ve paydaşlarımızla yürüttüğümüz çalışmalar sonunda tüm müfredatı bu yönelim doğrultusunda güncelledik. Ayrıyeten ulusal meslek standartları ile uyumlu hale getirdik. Öğrencilerimizin farklı meslek alanlarından ders alabilmelerini sağlayan ve geçişleri de kolaylaştıran daha esnek bir öğretim programı hazırladık. Yeni programa öğrencilerin yapay zekâ teknolojileri ve dijital okuryazarlıklarını artırmaya yönelik ek dersler koyarak başka bir sertifikasyon programı da kazandırdık.